CÜMLE ÇEŞİTLERİ

1. YÜKLEMİNİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

Cümleler yüklemi oluşturan sözcüğün türüne göre iki çeşittir. Bunlar fiil ve isim cümleleridir.

a)Fiil (Eylem) Cümlesi

         Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir.

Örnekler

Senin hakkında çok yanılmışım.

Birden ayağa kalkarak bağırmaya başladı.

Herkes yerine otursun, kitaplarını açsın.

Keşke kar yağsa.

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.

Bana her şey onu hatırlatıyor.

İki saatte projemi bitiriverdim.

Akşama eve ancak vardık.

Çekimli Fiil:

• En az bir kip alan fiiller çekimli fiilidir.

• Haber Kipi: geçmiş zaman, geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman

• Dilek-Şart Kipi: gereklilik kipi, istek kipi, şart kipi, emir kipi

• İsim yüklemleri çekimli eylem değildir.

• Fiilimsiler çekimli eylem değildir.

Örnek:

Bir yol haritası çizelim, bunu herkes düşünüp onaylasın.

Dolaptaki çürümüş meyveyi yememiz imkânsızdır.

Derginin başına getirilmesine sevindik, ne yaptığını bilen biridir.

b) İsim (Ad) Cümlesi

Yüklemi ek eylemle çekimlenmiş bir isimden oluşan cümlelere isim (ad) cümlesi denir.

Örnekler

O geçen sene çok çalışkandı.

Teyzesinin kızı öğretmenmiş.

Bu kitapların hepsi sizinmiş.

Ağaçta kuşlar var.
Çocuklar okulun bahçesindeydi.
Küçükken bizim çocuk çok yaramaz bir çocuktu.
Amacımız bu sınavı kazanmaktır.

Önemli olan yarışmaktı.

Eve dönmek için saat çok geç.

Tahir amca her zamanki yerindeydi.

2. YÜKLEMİNİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

Ögelerinin dizilişine göre cümleler de diyebileceğimiz bu tür cümlelerde yüklemi bulup yüklemin öge dizilişindeki yerine bakarız. Cümleyi, yüklemin yerine göre kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırırız.

 a) Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir. Bu cümlelerde yüklemin türü önemli değildir, sadece yüklemin cümlenin sonunda olup olmadığına bakılır.

Örnekler

 Bu filmi daha önce izlemiştim.

 Bu sabah çok erken kalktım.
Sınavlarımız haftaya başlayacak.
Kitap okumayı çok severim.

İş insanın aynasıdır.

Hastanın kalp atışlarını kontrol ettiniz mi?

Eskiden buralarda her yer yeşillikti.

Günümüze gelene kadar telefon teknolojisinde önemli gelişmeler yaşandı.

Son zamanlarda sinemada seyrettiğim en iyi filmdi.

Yeni cep telefonumda parmak izi okuyucu var.

İnsanlığın faydasına bir buluş bulmak en büyük hayalimdir.

O da senin gibidir.

Yerler yeni yıkandığından çok kaygan.

 

b) Devrik Cümle

Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.

Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında, ortasında (sonu hariç), herhangi bir yerinde bulunabilir.

Örnekler

Göçebeler buraya kurarmış çadırlarını.

Açılan bir gülsün sen.

Hoyrattır bu akşamüstüler.
Bir kuş sesi gelir dudaklarından.

Yağmıyor yağmur artık gönlümce.

Bilinmeyen bir maceraya atılmaktır aşk.

Bir başkadır benim memleketim.

Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak.

 

c) Eksiltili Cümle

Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir. Eksiltili cümlelerde yüklem olmadığı için anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonunda üç nokta (…) bulunur.

• İsmim cümlelerinde bazen ek-fiil kullanılmaz bu cümleler eksiltili cümle değildir.

• En temel özellik yüklemin olmamasıdır.

• Bu cümlelerin ögeleri bulunurken bir yüklem varmış gibi hareket edilir.

• Eksiltili cümleler genellikle karşılıklı konuşmanın olduğu metinlerde kullanılır.

Örnekler

Senin yanında ne dert, ne tasa…

Dağın tepesine çıktığınızda karşınızda uçsuz bucaksız bir ova…
Günün sonunda bir çay molası…

Bir eli yağda bir eli balda…

Ah şu dağlar, sıra dağlar, yüce dağlar…

Tencere yuvarlanmış…

Önce yemek, sonra çikolata…

   Nereye gidiyorsun? 

   Yüzmeye…”

 

3. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

Anlamlarına göre cümle çeşitleri, cümlede bildirilen eylemin yapılıp yapılmamasına ya da sözü edilenlerin bulunup bulunmamasına, ayrıca bir işin yapılmasının istenme durumuna göre dört ana başlık altında incelenir:

a) Olumlu Cümle

Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.

Örnekler

Kırtasiyeden kalem aldı.(olumlu fiil cümlesi)

Bugün hava güzeldi./olumlu isim cümlesi)

Geçen hafta dedesi vefat etmiş.(olumlu fiil cümlesi)

Arkadaşına güzel bir mektup yazdı.(olumlu fiil cümlesi)

Şimdi mevsimlerden yazdı.(olumlu isim cümlesi)

Bir zamanlar burası köydü. (olumlu isim cümlesi)

Soruyu çözebilmeleri için birkaç ipucu verdi. (olumlu fiil cümlesi)

b) Olumsuz Cümle

Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.

Örnekler

Kırtasiyeden kalem almadı.

NOT  Olumsuz cümleler yalnızca “-ma, -me” ekleriyle değil  “yok, ne … ne …, değil” gibi sözcüklerle veya “-sız, -siz, -suz, -süz” gibi eklerle de yapılabilir.

Bugün hava güzel değildi.

Bu yemek çok tuzsuz.

 NOT   Kimi cümleler “yok, değil, -ma, -me, -sız, -siz…” gibi olumsuzluk bildiren unsurları aldığı hâlde anlamca olumlu olabilir. Yani cümle yapıca (şekilce) olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.

Örnekler

» Bu basit soruyu çözemeyecek değilim.

Bu çocuk akılsız değil. (akıllı)
» Onun evi yok değil. (var)
» Çocuk okula gitmiyor değil. (gidiyor)

 NOT   Bazı cümleler ise şekilce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir. “Ne … ne …” bağlacı cümleleri olumsuz yapar. Kimi cümlelerde ise olumsuzluk anlamı bazı ek ya da sözcüklerle sağlanır.

Örnekler

Ben sizi kırar mıyım hiç! (kırmam)

Bu soğuk havada denize mi girilirmiş! (girilmez)

Ben bu sözü söyler miyim? (söylemem)

Evde ne odun var ne kömür. (yok)

            c) Soru Cümlesi

Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.

Örnekler

 Sınav kaçta başlayacak?

Bu kitabı Ali mi getirdi?

 UYARI  Bir cümlenin soru cümlesi olabilmesi için, içinde soru anlamı kazandıran sözcüklerin olması yeterli değildir. Önemli olan, o cümleyi okuduğumuzda cevap verme ihtiyacı hissetmemizdir.

Örnekler

Oraya nasıl gideceğimi bilmiyorum.

d)Ünlem Cümlesi

Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.

Örnekler

» “A, sen yine mi geldin?” cümlesinde şaşma,

» “Aman çukura düşmeyelim!” cümlesinde uyarma,

» “Yazık, çocuk annesiz kalmış!” cümlesinde acıma,

» “Vah vah, bu yaşında başına gelene bak çocuğun!” cümlesinde üzülme,

» “Oğlum, şu kitabı getirsene!” cümlesinde seslenme ile ünlem sağlanmıştır.

YARGI BİLDİREN KELİMELER

Cümle bir yargı birimidir ve bazı cümleler tek bir yargıyı, bazıları ise birden fazla yargıyı aktarır.

Çekimli eylemler,

Ek eylem almış sözcük ya da söz öbekleri,

Eylemsiler yargı bildiren yapılardır.

Bir ifadede kaç yargı bulunduğu sorulduğunda bu cümlede kullanılan eylemler, eylemsiler ya da ek eylem alıp yüklem görevi üstlenen ad soylu sözcükler sayılmalıdır.

 

BASİT CÜMLE

Tek bir duyguyu ya da düşünceyi aktaran, yalnızca bir yargı taşıyan cümlelerdir. Bu cümlelerde yüklemdeki yargı dışında yargı bildirecek bir ifadeye yer verilmez.

Kürsüdeki bu konuşmacı çocuk ne kadar güzeldi.

Sabaha dek bile sürse bu işi bitirin.

Sınıf birden bu yumurta kokusuyla doldu.

 

BİRLEŞİK CÜMLE

Birleşik cümlelerde bir temel cümle ve bir ya da birden fazla yan cümle bulunur.

Bu cümlelerde yargı birden fazladır; ancak yüklem tektir.

Gelmeyecekse bize erkenden haber versin.

Kutlamaları erteleyince, davetlilere tek tek haber vermek gerekmez mi?

**Yan Cümle**

• Yan cümle, temel cümlenin anlamın değişik biçimlerde bütünleyerek ona bağlanan yargılı anlatımlardır.

En yaşlısı merdivenlerin tırabzanlarına tutunarak yukarı çıkıyordu.

Bu aç çocuklar akşam olunca ne yiyecekler.

Sıradan bir dizide oynamak istemediğim için teklifleri geri çevirdim.

Yan Cümle

Yan cümle, temel cümleyi farklı açılardan tamamlar ve temel cümlenin öznesi, nesnesi, zarf tümleci, dolaylı tümleci, edat tümleci olabilir.

Uzatmadan / başlamalısın artık işine.

Sabahları erken kalkarsan / sağlıklı olursun.

Konuları özetlemeyi / önerdi.

Ağlamak / sana yakışmıyor.

Gürültüyle hareket edenlerden / nefret eder.

 

Yargı nedir?

“Fiil/ fiilimsiler/ ek fiil” yargı bildiren ifadeler.

Dün hava soğuktu.

Tüm gün ders çalıştım.

Hava güzelse dışarı çıkarız.

Seni görünce yolunu değiştirdi.

Beni sorarsa okulda olduğumu söyle.

Dün annem de evdeydi.

Telefonu bozulunca ailesini arayamamış.

Seni gördüğü için mutluydu.

 

GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE

Yan cümlesi eylemsilerle kurulan birleşik cümlelerdir.

Köylülerle tartışarak mahkemelik olmuş.

Müzik dinlemeyi çok severim.

Bakkaldan ekmek al.

Kazma, küreği getir.

 

İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE

Bir cümlenin içine başka bir cümlenin geçmesiyle oluşan birleşik cümlelerdir.

O gece sinemada “Filmi beğenmedin mi?” dedi.

Annem “Sakın eve geç gelmeyin!” dedi.

Herkes için en doğrusu bu olacak, dedi.

 

BİRLEŞİK CÜMLE

“Mİ” SORU EDATIYLA KURULAN BİRLEŞİK CÜMLE

“mi” edatı yan cümle kurduğunda, temel cümleye zaman ya da koşul anlamı katar.

Yağmur yağdı mı ürün bol olur.

Eve döndü mü ilk işimiz çiçekleri sulamak oluyor.

BİRLEŞİK CÜMLE

KOŞULLU BİRLEŞİK CÜMLE

Yan cümlesinin yüklemi, dilek-koşul kipiyle ve “ise” ek eylemiyle çekimlenen bir sözcüğün de koşul yargısı kurduğu cümlelerdir.

Evden erken çıksaydı otobüse yetişecekti.

Keyfi yerindeyse çamaşırı asıversin.

 

BİRLEŞİK CÜMLE

“Kİ” Lİ BİRLEŞİK CÜMLE

İki cümlenin “ki” bağlacıyla birbirine bağlanmasıyla oluşan birleşik cümlelerdir.

Nice insanlar tanıyorum ki yıllardır hiç tatil yapmıyorlar.

Anladım ki bu işin sonu gelmeyecek.

 

 

**SIRALI CÜMLE**

Birden çok cümlenin virgül(,) ya da noktalı virgül(;) ile art arda sıralanmasıyla oluşan cümlelerdir.

Yayınevi bize kapılarını açıyor, yazarlarıyla bu hafta sonu buluşuyor.

Benim yeğenim okula gidiyor bu sabah da, okulunu çok seviyor.

SIRALI CÜMLE

a)BAĞIMLI SIRALI CÜMLE

Hem anlamca birbirini bütünleyen hem da herhangi bir öğeyi ortak kullanan cümlelerdir.

Ağacı kurt, insanı dert bitirir.

Eve geldiler, izleyicilik ile ilgili anketi bize uyguladılar.

 

SIRALI CÜMLE

b)BAĞIMSIZ SIRALI CÜMLE

Anlamca birbirine bağlı olduğu halde özneleri, yüklemleri, tümleçleri farklı olan cümlelerdir.

Hava soğumuştu, ufukta turuncu gökyüzü yerini kara bulutlara bıraktı.

Fatma atın eğerini hazırlıyordu, ben de mutfakta anneme yardım ediyordum.

 

BAĞLI CÜMLE

İki ayrı yargının “ve, ya da, ama, çünkü, fakat…” gibi bağlaçlarla bağlandığı cümlelerdir.

Annem mutfağa geldi ama yemeğine hiç dokunmadı bile.

Yağmurda odayı su bastı ve biz de itfaiyeden yardım istedik.