SES HADİSELERİ

 

ÜNSÜZ HARFLERLE İLGİLİ SES HADİSELERİ

ÜNSÜZ UYUMLARI

1-Ünsüz yumuşaması (ünsüz değişmesi)

“p-ç-t-k” ile biten bir sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve “b-c-d-g(ğ)” olur.

p-b                ç-c                 t-d            k-g-ğ

 

çorap         çekiç            yurt              giden

ağaç           kanat          adım             ağarmış

kağıt        yemek        yudum         acıktım

renk             dolap       tadım

Rengârenk                        

Hıncahınç

 

 psikoloğa – sosyoloğa   bu kelimelerde ünsüz yumuşaması yoktur.

 

 

****Ünsüz yumuşaması aynı şartları taşıyan her kelimede gerçeklemeyebilir.

Buna “ünsüz yumuşamasına aykırılık denir.” bu durum yazım yanlışına neden olmaz.

Bak

Süt

Kop

Memleket

Hukuka

Milleti

Sanatı

Hasretin

Hayatı

Hürriyeti

Şöhrete

Biletin

Devletin

 

 

****Tek heceli bazı kelimelerde ve yabancı kökenli kelimelerde yumuşama gerçekleşmeyebilir.

 

İlk                                              çoğu

Millet                                        maçı

Bulut

Çift

 

****Özel adlarda söyleyişte yumuşama olsa bile, bu yazıda gösterilmez. Buna aykırı kullanımlar yazım yanlışına neden olur.

Serap’a

Şırnak’a

Zonguldak’a

 

***Ünsüz yumuşaması yalnızca sözcüklerin sonunda değil eklerin sonunda da gerçekleşebilir.

 

Çocukluğun güzel anıları hiçbir zaman unutulmaz.

Buradan geçtiğimiz gün uğrarız ona da.

 

2-Ünsüz Benzeşmesi/Sertleşmesi (Ünsüz Değişimi)

FıSTıKÇıŞaHaP  kelimesinin ünsüzleriyle biten bir kelime “c-d-g” ile başlayan bir ek aldığında ekin başındaki bu yumuşak ünsüzler sertleşir ç-t-k’ye dönüşür.

Konuş-tu

Ağaç-tan

Sap-kın

Sınıf-ça

Sus-tu

Süt-çü

Kayık-çı

Sonuç-ta

Piş-kin

Ferah-ça

Kop-tu

 

***Aşağıdaki kelimelerde görülen sertleşme örneklerine dikkat edelim.

 

Seçkin                                            etkin                                geçti

Sapkın                                            tutku                               yoktu

Çalışkan                                         bileşke                            gitti

Gittiği                                             başkan                            koştum

Coşku                                             yutkundum                    baktım

Atkı                                                 bitki                                sustum

 

***Bileşik sözcüklerde ünsüz benzeşmesi olmaz.

altgeçit                                   başbakan

dikdörtgen                             çokgen

üçgen                                      beşgen

 

****Kimi kelimelerde hem yumuşama hem de sertleşme görülebilir.

           Geçtiği              “dik”                    sattığı

 

***Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı kullanımlar yazım yanlışına neden olur.

hukukda, herkesce, 1995’den, elli beşden, kanıtlamışdı seçdirmedi, Irak’dan

 

3-Ünsüz Düşmesi

Küçültme eki getirilirken düşer

Ufacık           “ufak”

Sıcacık          “sıcak”

Küçücük       “küçük”

Yumuşacık   “yumuşak”

Adaş              “ad”

Seyreldi         “seyrek”

Ufaldı             “ufak”

Yamuldu        “yamuk

Küçümsemek “küçük”

Yükselmek       “yüksek”

Alçaldı            “alçak”

Sağlıcakla       “sağlık”

Asteğmen        “ast teğmen”

Üsteğmen       “üst teğmen”

Kaldırmak     “kalkmak”

 

 

KAYNAŞTIRMA

Y   a   Ş   a   S   ı    N

Masaya

Çantayı

Suyu

Yazıyı

Dereye

Altışar

Yedişer

İkişer

Kapısı

Kokusu

Caddesi

Arkadaşının

Kitabını

Sınıfını

Konuşmayacak

Yeniymiş

Eskiydi

Zekiymiş

Akıllıysa

Bunda

Onda

Şunlar

Onun araba-s-ı-n-ın      “-s ve -n” kaynaştırma

Onun yan-ı-n-da      “-n” kaynaştırma   (onun yanı)

Senin dolab-ın-da    “-ın” iyelik eki        (senin dolabın)

Onun dolab-ı-n-da   “-n” kaynaştırma     (onun dolabı)

 

 

ÜNSÜZ TÜREMESİ (İKİZLEŞMESİ)

Hissetti

Zannetti

Reddettik

Halloldu

Affetti

Şıkkı

Hakkı

Zammı

Tıbbi

Sırrı

Setti

Hazzı

Ceddi

Şerri

Rabbi

 

Cadde, madde, ciddi, akıllı, özellik ve tereddüt gibi kelimelerde türeme yoktur.

Bilgi Notu: “defolmak ve vadetmek” kelimeleri böyle yazılır.

ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ SES HADİSELERİ

ÜNLÜ DÜŞMESİ

*ÇEKİM EKLERİ NEDEN OLUR

*YAPIM EKLERİ NEDEN OLUR

*KELİMELER BİRLEŞİRKEN ÜNLÜ DÜŞEBİLİR

*TÜRLÜ EKLER ÜNLÜ DÜŞMESİNE NEDEN OLABİLİR

Oğul–um

Oğlum

um=çekim eki

Sarı-ar

Sararmak

ar=yapım eki

Kahve altı

Kahvaltı

-idi,   -ile

Zaman ile

zamanla

varidi

vardı

Ünlü Düşmesi:

Çekim ekleri eklendikleri kelimelerde ünlü düşmesine neden olabilir. Buna “ünlü düşmesi, orta hece ünlü düşmesi, hece düşmesi” denir.

Alın   ——-  ım       alnım

Kahır ——-   ı             kahrı

Nehir   ——-  in           nehrin

Şekil  ——-  ini          şeklini

Göğüs  ——-  ümüz    göğsümüz

Şehir ——-  iniz           şehriniz

Tavır      ———- ı           tavrı

Oğul     ————u           oğlu

Bağır   ———–ım           bağrım

Ufuk    ———-a                ufka

*****İkileme biçiminde kullanılan kelimelerde ünlü düşmesi gerçekleşmez.

Onunla burun buruna geliverdik yine sınıfta tartışırken.

Cephede göğüs göğüse savaştık.

 

*****Özel adlarda ünlü düşmesi olmaz.

Kitaplarımı Nehir’e verdim.

Soruları Gönül’ün çözmesini istiyorum.

Bu olanları Ömür’e sordum.

 

Orta hece ünlü düşmesinin yazımda gösterilmemesi yazım yanlışına neden olur.

Kızılırmak Türkiye’nin en uzun nehiridir. (nehridir)

Ankara’nın bu tepeden seyirine doyum olmaz.  (seyrine)

Sözleşme gereği fabrikanın devirini gerçekleştirmeliyiz. (devrini)

 

Ünlü Düşmesi:

Yapım ekleri eklendikleri kelimelerde ünlü düşmesine neden olabilir. Buna

“kelime türetilirken ünlü düşmesi gerçekleşti” denir.

Oynadı            oyun-a-dı

Koklasa           koku-la-sa

Sızlar               sızı-la-r

İlerlesin          ileri-le-sin

Yumurtladı    yumurta-la-dı

Ayrılık              ayır-ı-lık

Yalnız              yalın-ız

Çağrılacak         çağır-ıl-acak

Uykusuz             uyu-ku-suz

Kıvrıldı             kıvır-ıl-dı

Kavrulmuş      kavur-ul-muş

Savruk              savur-uk

Devrim            devir-im

Kuraklık          kuru-ak-lık

Çevre                 çevir-e

Yanlış                 yanıl-ış

Kavşak             kavuş-ak

Uykulu              uyu-ku-lu

Sarardı              sarı-ar-dı

Sıyrılmış          sıyır-ıl-mış

Kıvrım            kıvır-ım

Karardı            kara-ar-dı

Kavruk          kavur-uk

Ayrım           ayır-ım

Yanlış            yanıl-ış

Yalnız           yalın-ız

Beslemek     besi-le-mek

Not: “içerde, dışarda, orda, şurda, burda, yukarda” gibi kullanımlar yanlıştır. Doğrusu “içeride, dışarıda, orada, surada, burada, yukarıda” şeklindedir.

 

Ünlü Düşmesi:

Sözcükler birleşirken ünlü düşmesi olabilir. Buna “aşınma” da denir. Bu durum birçok kaynakta ünlü aşınması da denir.

 

Cumartesi                 Cuma ertesi

Kaynana                 kayın ana

Postane                     posta hane

Nasıl                        ne asıl

Niçin                        ne için

Kahvaltı                  kahve altı

Şurada                        şu arada

Orada                          o arada

Peki                                 pek iyi

 

 

 

Ünlü Düşmesi:

Yardımcı eylemlerin bir isimle birleşmesinde kimi zaman ünlü düşmesi yaşanır.

Devretmek

Fethetmek

Kaybolmak

Seyreylemek

Hapsetmek

Kaydoldum

 

***Ünlü Düşmesi:***

“İle” ve “iken” ile “idi, imiş, ise” ek fiillerinin kullanımında da ünlü düşmesi görülebilir.

Zamanla

Benimle

Gelirse

Yokmuş

Hastaymış

 

***Ünlü Düşmesi:***

Ölçü zorlamasından veya söyleyiş kolaylığından kaynaklanan ünlü düşmeleri de gözlenir.

 Örnekler :

 – Karac’oğlan der ki n’oldum n’olayım.

 – N’Haber?

 – N’ olsun.

ÜNLÜ DÜŞMESİ OLAMAYAN KELİMELER

1.Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez: ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna (yatmak), omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb.

2. İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez: içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda

3. avucu, ayıbı, havucu, hatırı, oyunu, koyunu(havan)

(bağır anlamında “koynu” düşme olur)

 

ÜNLÜ TÜREMESİ

*** “cık” yapım ekinin eklendiği kelimelerde ünlü türeyebilir.

Biricik

Gencecik

Daracık

Azıcık

 

 

 

***Kurallı birleşik fiiller oluşturulurken iki fiil arasında ünlü türeyebilir.

Yağabilir

Yazıver

Uyuyakaldık

Düşeyazmış

 

 

 

 

***Pekiştirilmiş kelimelerin oluşumu sırasında m-p-r-s ünsüzleri yetersiz kalırsa ünlü türeyebilir.

Sağlam   sapasağlam

Çevre       çepeçevre

Yalnız      yapayalnız

Gündüz     güpegündüz

Çırılçıplak

Sırılsıklam

***Gencecik***

 

ÜNLÜ DARALMASI

****Fiillerin sonundaki a-e ünlüleri çoğu zaman –y—sesinin etkisiyle daralır ve “ı,i,u,ü” ye dönüşür.

 

Saklıyor       saklamak

Gözlüyor      gözlemek

Bekliyor       beklemek

Diyecek        demek

 

****Ünlü daralması ile ünlü türemesi birbirine karıştırılmamalıdır.***

Biç-i-yor    ünlü türemesi               biçmek

Su-lu-yor    Ünlü daralması           sulamak

Gözlem-li-yor  Ünlü daralması      gözlemlemek

Dön-ü-yor  ünlü türemesi                 dönmek

Gel-i-yor, gid-i-yor, bak-ı-yor,  ünlü türemesi

****Ünlü daralması ile ünlü türemesi kelimenin kullanıldığı cümleye göre değişir.

Atölyede bıçakları biliyoruz.   Ünlü daralması      bilemek

Bu konudaki her şeyi biliyoruz. ünlü türemesi       bilmek

Çocuğun parmağı kanıyor.     Ünlü daralması       kanamak

Bu kadın da her söze hemen kanıyor. ünlü türemesi    kanmak

 

*** “de, ye ve ne” eylemleri “y” kaynaştırma ünsüzünü aldığında ünlü daralması olur.***

De – (y) – ecek > Diyecek ( (y) kaynaştırma harfi)

De – (y) – en – ler > Diyenler

De – (y) – erek > Diyerek

De – (y) – e – lim > Diyelim

De – (y) – e > Diye

 

Ye – (y) – ecek – sin > Yiyeceksin ( (y) kaynaştırma harfi)

Ye – (y) – en – ler – den > Yiyenlerden

Ye – (y) – erek > Yiyerek

Ye – (y) – in > Yiyin

Ye – (y) – e – lim > Yiyelim

Ye – (y) – ince > Yiyince

Ye – (y) – ip > Yiyip

 

Not: “deyince ve deyip” sözcüklerindeki “e” ünlüsü “y” kaynaştırma harfine rağmen daralmaya uğramaz.

 

 

*** Ünlü daralmasının gereksiz gösterildiği örneklerde yazım yanlışı vardır.***

Bekliyen                     “bekleyen” olmalıdır

Gelmiyecek               “gelmeyecek” olmalıdır.

Bilmiyelim                 “bilmeyelim” olmalıdır.

Kanıtlıyamadı            “kanıtlayamadı” olmalıdır

Demiyecek                  “demeyecek” olmalıdır.

 

 

KÖKTE ÜNLÜ DEĞİŞİMİ

“ben ve sen” zamirleri yönelme durum ekiyle kullanıldığında ünlüleri değişir.

 

Ben—i

Sen—i

Ben—e    “bana”

Sen—e     “sana”

ÜNLÜ UYUMLARI

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKERİ

1-BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

***Sözcüğün tüm hecelerin kalın ünlü bulunması ya da tüm hecelerinde ince ünlü bulunmasıdır.***

Çuvaldız                  u-a-ı

Sözcüklerin             ö-ü-e-i

Nuran’dan               u-a-a

Örnekler                  ö-e-e

 

***Büyük ünlü uyumu kuralı, dilimize yabancı dillerden girmiş sözcüklerde aranmaz.  Türkçe sözcüklerde bulunan bir özelliktir.***

Kuaför

Televizyon

Mikrofiber

Market

Birader

*** Türkçe olduğu halde zamanla ses değişikliğine uğrayan bazı sözcükler de bu kurala uymaz.***

Ana              anne

Hangı              hangi

Karındaş        kardaş      kardeş

Alma            elma

Hanı              hani

***Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranır ancak bazen bulunmaz****

Atatürk

Bilgisayar

Çörekotu

Çukurören

Eğriova

 

***Kimi birleşik kelimeler büyük ünlü uyumuna uyar.***

Galatasaray

Belgegeçer

Çukurasma

 

***Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.***

 

***Türkçede eklerin çoğu esnektir, eklendikleri sözcüğün son hecesindeki ünlüye göre kendi ünlülerini değiştirir.***

lık                   kitap-lık                             çiçek-lik    odun-luk

ci                    sanat-                                 çısimit-çi

de                  ev-de                                  okul-da

di                     ara-dı                                bekle-di

siz                    ev-siz                                  mut-suz

***Bazı ekler büyük ünlü uyumu kuralını bozabilir. Bu ekler dilimizde aykırı ekler olarak bilinir.***

yor                  uyuyor                bekliyor

ken                  güler-ken                okur-ken

ki                     evde-ki                    okulda-ki

leyin              öğlen-leyin             sabah-leyin

mtırak             sarım-tırak             mavim-tırak

gil                     teyzem-gil              babam-gil

daş                    yol-daş                     meslek-taş

 

 

***Büyük ünlü uyumuna aykırılığın üç temel nedeni vardır.***

*Kelimenin kökündeki ünlüler arasındaki tutarsızlık olabilir.*

Rüya

*Kelimenin aldığı aykırı ekler uyumu bozabilir.*

Bakarken

*İki kelime birleştiğinde uyum bozulabilir*

Fenerbahçe

 

 

 

 

Örnekler:

Mektup

Sabahki

Aysun’daki

Hanımeli

Kalori

Biriktiriyor

Babaanne

 

 

 

 

 

 

2-KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

 

“a-e-ı-i”  seslerinden sonra yine “a-e-ı-i” sesleri gelmelidir.

“o-ö-u-ü”  seslerinde sonra ya “a-e” ya da “u-ü” sesleri gelmelidir.

 

 

kaburgasından                                           bakırdan

telefonlarımız                                            sözgelimi

 

 

Küçük ünlü uyumuna aykırılığın üç temel nedeni vardır.

1- a-e seslerinden sonraki hecede u-ü bulunmamalı.

kabuk          yağmur     mektup     çamur     tavuk

 

 

 

 

2- u-ü seslerinden sonraki hecede ı-i bulunmamalı.

ümit       cumhuriyet      muhbir      hürriyet

 

 

 

3- o-ö sesleri birinci heceden sonra gelmemeli.

horoz profesör    geliyor   radyo

 

****Ümit yağmuru izliyor.****

 

Bazı kelimeler hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna aykırıdı.

mektup

söylüyor

cumhuriyet

biriktiriyor