İSİM (AD)
İSİMLER
Ad (İsim): Varlıkları, durumları, duyguları tanıtan canlı veya cansız bütün varlıkları karşılayan kelimeler isim (ad) olarak adlandırılır.
İsimler, şu şekillerde incelenir:
Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler
Özel İsim
Cins İsmi
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
Tekil İsim
Çoğul İsim
Topluluk İsmi
Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler
Somut İsim
Soyut İsim
Eylem İsmi
Yapılarına Göre İsimler
Basit İsim
Türemiş İsim
Birleşik İsim
VARLIKLARIN VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER (ADLAR)
Özel İsimler (Adlar)
Tek bir şeyi karşılayan, tek olan, tam bir benzeri olmayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Başlıca özel isimler şunlardır:
Kişi adları ve soyadları
Örnek
Yahya Kemal Beyatlı, Kâzım Karabekir, Ahmet Hamdi Tanpınar, Memduh Şevket Esendal, Yunus Emre, Dadaloğlu, Karacaoğlan, Bayburtlu Zihni, Honore de Balzac vb.
Takma adlar
Örnek
Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman), Adli (II. Bayezid), Avni (Ömer Seyfettin), Server Bedi (Peyami Safa), Kirpi (Refik Halit Karay), Ateşböceği (Reşat Nuri Güntekin), Deli Ozan (Faruk Nafiz Çamlıbel), Ahmet Agâh (Yahya Kemal Beyatlı), Torik Necmi (Ercüment Ekrem Talu) vb.
Kişi adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı sözleri, rütbe adları
Örnek
Avukat Hasan Bey, Kaymakam Furkan Bey, Savcı İsmail Yıldız, Betül Hanım, Mustafa Efendi, Bay Ali Çiçekçi; Mareşal Fevzi Çakmak, Yüzbaşı Mehmet Şefik Aker, Kurmay Albay Ahmet Feyzullah; Mimar Sinan, Avcı Mehmet, Nişancı Mehmet Paşa, Dede Korkut, Fatih Sultan Mehmet, Çolak Salih, Genç Osman, Deli Petro, Deli İbrahim, Aslan Yürekli Richard vb.
Hayvanlara verilen lakaplar
Örnek
Her zamanki gibi Boncuk yine sevimliydi.
Pamuk oldukça uykusuz görünüyordu.
Bu sabah da Fino direğin yanında sağı solu kolluyordu.
Bizim Tekir belki de en güzel yavruyu doğurmuştu.
Her akşam Minnoş sobanın yanında mırıldanarak uyurdu.
Herkes Fındık ne yapıyor diye merak ediyordu.
Millet, boy, oymak adları
Örnek
Bunu bir Türk yapamaz demişti.
Orta Asya Kazak ve Kırgız biri için farklı bir anlam taşır.
Dadaloğlu, Avşar boyuna mensup bir saz şairidir.
Geleneklerimizi Hacımusalı ve Karakeçili olanlardan da öğrenebiliriz.
Dil ve lehçe adları
Örnek
Belki de bu sitede Türkçenin inceliklerine vakıf olacaksınız.
Okulumuzda Almanca ve İngilizce seçmeli ders olarak okutulmaktadır.
Günümüzde Arapça ve Rusça öğrenmek oldukça avantaj sağlamaktadır.
Kazakça, Oğuzca, Kırgızca, Tatarca ve Özbekçe Türkçenin şiveleridir.
Devlet adları
Örnek
Hac için Suudi Arabistan‘a gittiler.
Kimse Suriye ve Irak‘ta küçük hesaplar peşine düşmemelidir.
Din ve mezhep adları
Örnek
Bu coğrafyada Müslümanlık hep hâkim olmuştur.
Bir zamanlar Hristiyanlık ve Musevilik de bu okullarda öğretiliyordu.
Bazı coğrafyalarda Budizm ve Katoliklik insanlara cazip gelmiştir.
Bizim edebiyatımızda bir dönüm noktası da İslamiyet’in kabulüyle olmuştur.
Bizler Hanefilik mezhebinin derinliğini; Şafiilik mezhebinin de hikmetlerini kavrayamadık.
Din ve mezhep adlarının mensuplarını bildiren adlar
Örnek
Her Müslüman örnek bir kişi olmak zorundadır.
Bir gün üç Hristiyan beraber yolculuğa çıkarlar.
Bugün Musevi toplumu da bunları hoş görmüyor.
Bir Budist size rast gelirse ondan bir fıkra anlatmasını isteyin.
İmam, Hanefi olanları dikkatli olmaları hususunda özellikle uyardı.
Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar
Örnek
Her duasında Tanrı bizi korusun, diyordu.
Bu zor zamanlarında Allah yardımcıları olsun.
Bunu İlah biliyor yeter.
Üzüntülüydü çünkü Cebrail bugün vahyi kesmişti.
Yunanlıların Zeus aşkı hiç bitmeyecek gibi durmaktadır.
Onlar için Kibele çok çok önemliydi.
Gezegen ve yıldız adları
Ay, güneş ve dünya sözcükleri astronomi terimi olarak kullanıldığında özel isim olur. Diğer durumlarda özel isim olmaktan çıkar.
Örnek
Mustafa, Halley‘i farklı bir gök cismi olarak biliyordum, diyordu. (yıldız)
Onlar Küçükayı‘yı görmek için uzay bilimini araştıracaklar. (yıldız)
O derste Dünya‘nın hareketlerini bir türlü anlamıyordu.
Onlara göre Güneş‘in Dünya‘ya olan uzaklığı her zaman tartışma konusu olmuştur.
Bazen Ay‘ın farklı biçimlere girmesi kişilerde heyecan uyandırır.
Türkiye, ilk kez böyle bir Güneş tutulmasına tanık oldu.
Bilim insanları Merkür ve Venüs‘ten sonra diğer gezegenleri inceleyecekler.
Öğrenciler coğrafya dersinde Mars ve Jüpiter‘in yanı sıra Satürn‘ü de merak ediyorlardı.
Günümüzde uzay bilimciler için Uranüs, Neptün ve Plüton birer soru işareti değildir.
Kıta, deniz, okyanus, bölge, şehir, ilçe, semt, mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak, park, dağ, deniz, göl, tepe, yayla, ırmak, ova, boğaz, kanal, geçit adları
Örnek
Küresel ısınma toplantısı Afrika‘da yapılacak
En eski yerleşim yerleri Asya ve Avrupa‘dır.
İran, Hazar Denizi‘nde bir medeniyet kurmuş.
O havada Manş Denizi mükemmel görünüyordu.
Büyük Okyanus ile Atlas Okyanusu arasındaki mesafe çok fazladır.
Asya ve Avrupa‘nın kesişme noktası Türkiye‘dir.
Bu kışı Doğu Anadolu şiddetli geçirdi.
Türkiye’nin tahıl ambarı İç Anadolu Bölgesi‘dir.
Belki emekli olunca Sakarya‘ya yerleşirim.
Ne zaman Edremit‘ten geçsem seni hatırlarım.
Ahmet, Ali Paşa Mahallesi‘nde ikamet etmekteydi.
Herkes nedense Karaköy Meydanı önünde; Ali, Zafer Meydanı önünde bekliyordu.
İlk arabalar Turgut Özal Bulvarı‘ndan geçmek zorunda kaldılar.
Belediye oraya Mustafa Kemal Bulvarı ismini layık gördü.
Çalışanlar, Cemal Nadir Sokağı ile temizliğe başladılar.
Gelenler en çok Antalya Milli Parkı‘nı beğenmişler.
Türkiye’nin en uzun caddesi İskele Caddesi‘dir.
Ankara Güniz Sokak ismini bir daha hatırladı.
Şaire adeta ilham olmuştu Ağrı Dağı.
Kışın Uludağ, Erciyes‘te kayak yapmak oldukça zevklidir.
Gezide herkes Everest Tepesi‘ni merak ediyordu.
Bu yıl da Marmara Denizi‘nde yüzeceğiz.
Bir hatırası kalmaz mı Van Gölü‘nde feribotla gece Tatvan’a gitmenin.
Unutma Murat Nehri‘nde balık tuttuğumuz günleri.
Lalelerle süslendiğinde bir başka olur haziranda Muş Ovası.
Toplantıda Türkiye, Asya ülkelerine ev sahipliği yapacak.
Ünlü padişahın Süveyş Kanalı ile ilgili projesini bazı kişiler maalesef anlayamadı.
Seyyahlar için Panama Geçidi, ülkemizde de Gülek Geçidi ayrı bir heyecana sebep olur.
En duygusal anlarını kamyonu Zigana Geçidi‘ni geçince yaşardı.
Konya Ovası‘nın bittiği yerde Çukurova başlar.
Yeşilırmak ve Kızılırmak bir gün Dicle Irmağı ve Fırat Nehri ile beslenecek.
Tuna Nehri akmam diyor, etrafımı yıkmam diyor.
İstanbul’un Asya Yakası, Avrupa Yakası‘ndan daha sakindir.
Çanakkale Boğazı da İstanbul Boğazı da hep emsalsiz olarak kalacaklar.
Mülteciler için Ege Denizi ve Çanakkale Boğazı önemli geçiş yerleridir.
İlkbaharın Erciyes Dağı bir başka şenlenir.
Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt, müze vb. yapı adları
Örnek
Dolmabahçe Sarayı, Çankaya Köşkü, Rüstem Paşa Hanı, Ankara Kalesi, Mostar Köprüsü, Mevlana Müzesi, Sümela Manastırı, Boğaziçi Kulesi, Zafer Abidesi, Bilge Kağan Anıtı vb.
Kurum, kuruluş ve kurul adları
Örnek
Avrupa Parlamentosu göç meselesini görüşmek üzere toplandı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi çalışmasını tamamlayarak tatile girdi.
Olayların aslını Türk Tarih Kurumu bize sunacak.
Türk Dil Kurumu bu konularda en güvenilir kaynaktır.
Sosyal Güvenlik Kurumu sigortasız çalışanların peşini bırakmaz.
Sermaye Piyasası Kurulu her ay rutin olarak toplanır.
Öğrenciler için Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi farklı bir özelliğe sahiptir.
Konuyu en son Anayasa Mahkemesi karara bağlayacak.
Bir zamanlar Devlet Malzeme Ofisi kalite anlamına geliyordu.
Millî Kütüphane sadece belirli gün ve saatlerde hizmet verir.
Çocuk Esirgeme Kurumu çalışanları bir başka mutluydu.
Devlet Demir Yolları iç hat sayısını yine genişletecek.
Atatürk Orman Çiftliği eski kimliğinden çok uzaktır şimdilik.
Gazi Üniversitesi onun hayatında bir dönüm noktası olmuştur.
İskele Kız Anadolu İmam Hatip Lisesi günden güne daha da başarılı bir okul haline gelmektedir.
Anadolu Kulübü bu yıl farklı faaliyetlere başlayacak.
Mavi Köşe Bakkaliyesi eski kitaplarımızda çokça geçer.
Her konuda olduğu gibi Türk Ocağı yine iyi bir duruş sergiledi.
Yeşilay Derneği çalışanları dövizleriyle yine sahadalar.
Muharip Gaziler Derneği bu yıl daha çok burs verecek.
Farklı projelere imza atan Alioğlu İnşaat başarıdan başarıya koşmaktadır.
Bakanlar Kurulu bu kez farklı bir konuyu karara bağlayacak.
Türk Dili Dergisi Yayın Danışma Kurulu yeni yazılara imza attı.
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı yeni üyeleriyle ilk toplantısını yaptı.
Gazi Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü mezunuyum.
Din Öğretimi Genel Müdürlüğü yarışmalara çok önem verir.
Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adları
Örnek
Medeni Kanun, Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu, Tarihi Kentler Birliği Tüzüğü, Türk Bayrağı Tüzüğü, Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği, Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği, Yönetici Atama Yönetmeliği vb.
Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, beste vb.) adları
Örnek
Atatürk’ün Nutuk eserini herkes okumalıdır.
Sen, eserin Eskiye Bakış kısmını hazırla.
Suç ve Ceza en çok okunan klasiklerdendir.
En beğendiği eser, Kendi Gök Kubbemiz idi.
Akif Safahat ile ününü her tarafa yayar.
Ben Anadolu Notları‘nı; arkadaşım Sinekli Bakkal kitabını satın aldı.
Halide Edip, Mor Salkımlı Ev eserine ayrı bir önem vermiştir.
O haberi de Resmi Gazete sayesinde öğrenmişti.
Türk Edebiyatı dergisinde birçok yazım çıkacak.
Bence o dergi Türk Dili dergisi kadar kuşatıcı değildir.
Varlık, Yaşar Nabi Nayır tarafından yayımlanan aylık sanat ve edebiyat dergisidir.
Kütüphanesinde Sabah, Türkiye, Milliyet, Hürriyet gazetelerini sürekli bulundurur.
Türk Kültürü dergisi 1962 yılından bu yana faaliyetini sürdürmektedir.
Kaplumbağa Terbiyecisi, Osman Hamdi Bey’in iki farklı versiyonunu çizdiği tablosudur.
Türkiye’den kaçırılan heykeller arasına Yorgun Herkül de girer.
Festivalde bugün, Yekta Kara rejisiyle Mozart’ın ünlü eseri Saraydan Kız Kaçırma var.
Onuncu Yıl Marşı, Çamlıbel ve Çağlar tarafından yazılan ve 1933’te bestelenen marştır.
Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin adları
Örnek
Cumhuriyet Bayramı, Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı, Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Nevruz Bayramı, Miraç Kandili; Öğretmenler Günü, Çanakkale Şehitlerini Anma Günü, 14 Mart Tıp Bayramı, Hıdırellez vb.
Tarihî olay, çağ ve dönem adları
Örnek
Kurtuluş Savaşı, Çanakkale Savaşı, Millî Mücadele, Yontma Taş Devri, İlk Çağ, Orta Çağ, Lale Devri, Cahiliye Dönemi, Buzul Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, Millî Edebiyat Dönemi, Servetifünun Dönemi, Tanzimat Dönemi vb.
Kurultay, bilgi şöleni, çalıştay, açık oturum vb. toplantıların adları
Örnek
Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, Dünyada Türkçe Öğretimi 10. Bilgi Şöleni, Kitle İletişim Araçlarında Türkçenin Kullanımı Bilgi Şöleni, Manas Bilgi Şöleni, Karamanlı Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı vb.
Özel adlardan türetilen bazı adlar
Örnek
Türkçe, Türkçü, Türkçülük, Türklük, Türkleşmek, Müslümanlık, İslamcı, Hristiyanlık, Yahudilik, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Ankaralı, Reşat Nuriler, İsviçreli, Atatürkçülük, Panislâmizm, Panturanizm vb.
2.Cins İsim (Tür Adları)
Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir. Türkçenin temel kavramlarını cins (tür) isimler oluşturur. Cins isimler tek nesne ile sınırlı değildir. Bazı tür adları cümledeki anlamıyla özel ad olabilir. Başlıca cins isimler şunlardır:
Örnek
Organ-uzuv isimleri (vücudun bölümleri):
Baş, ayak, bel, kol, el, beyin, kalp, boyun göz, ağız…
Akrabalık isimleri:
Anne, baba, kardeş, hala, amca, teyze, dayı, babaanne, enişte…
Araç ve eşya isimleri:
Makas, kanepe, kulaklık, çanta, çatal, tablo, iplik, gitar, saz, bardak…
Giyecek isimleri:
Ayakkabı, gömlek, palto, ceket, etek, şapka, çorap, eldiven, smokin…
Hayvan ve bitki isimleri:
Köpek, kartal, şahin, aslan, ceviz, fındık, vişne, biber, kiraz, papatya, karanfil…
Kavramlar:
Hüzün, kaygı, akıl, düşünce, hedef, zekâ, ümit…
Meslek ve meslek sahibi isimleri:
Avukat, öğretmenlik, işçi, öğretmen, mühendislik, mühendis, memur, futbolcu, spiker…
Yiyecek ve içecek isimleri:
Elma, barbunya, yemek, menemen, ekmek, kadayıf, biber, meşrubat, su, gazoz, ayran…
Renk isimleri:
Kırmızı, mavi, sarı, mor, turuncu, yeşil…
Sayı isimleri:
İki, beş, altı, sekiz, yedi, altmış üç…
Nitelik İsimleri:
Yaşlı, genç, büyük, küçük, yaramaz, tembel…
Zaman İsimleri:
Ay, gün, yıl, asır, saat, dakika, saniye, salise, akşam, sabah, öğle…
Soru Kelimeleri:
Nasıl, niçin, kim, hangi, neden, ne zaman, ne kadar, nerede…
Varlıkların Sayılarına (Niceliğine) Göre İsimler Üçe ayrılır.
Tekil Adlar
Tek bir varlığı karşılayan isimlere tekil ad denir. Kısacası çokluk eki olan “-ler, -lar” ekini almamış ve topluluk ismi olmamış sayısal anlamda tek olan adlardır.
Örnek
Ağaç, bulut, kitap, çocuk, dergi, gazete, mevsim…
2. Çoğul Adlar (Çokluk Adları)
Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Tür (cins) isimlere, “-ler, -lar” eki getirilerek isimler çoğul yapılır.
Örnek
Ağaçlar, kitaplar, mevsimler, çocuklar, kuşlar, evler, dertler, güvercinler, veliler…
Uyarı: “-ler, -lar” eki sadece çokluk oluşturmayıp cümlelere çeşitli anlamlar katar:
Abartma anlamı katar.
Örnek
Seni dünyalar kadar seviyorum.
Çocuk ateşler içinde yanıyordu.
Türkiye’nin merhameti Afrikalılara kadar uzanır.
“–gil” ekinin yerine kullanılıp aile anlamı katar.
Örnek
Akşam hep beraber Mustafalara gidelim.
Teyzemlere gittiğimde sizi de çağıracağız.
Soy, topluluk anlamları katar.
Örnek
Osmanlılar ve Selçuklular tarihe isimlerini altın harflerle yazdırmışlardır.
Addaş yani aynı ismi taşıyanları belirtmek için kullanılır.
Örnek
Okuldaki Mustafa’lar bir bir toplansın.
12 Martta bütün Akif’ler bu topluluğa katılacak.
Benzerlik, benzerleri anlamı katar.
Örnek
Türk tarihinde nice Fatih’ler yetişecek.
Bu millet Malazgirt’ler, Çanakkale’leri gerekirse bir daha yaşar.
Millet anlamı katar.
Örnek
Herkes Japonlar için çalışkan tabirini kullanır.
Saygı anlamı katar.
Örnek
Mustafa Bey’ler bugün bize teşrif edecekler.
“Genellikle”, “her zaman” anlamlarını katar.
Akşamlarıçocuklarıyla kitap okur.
Yazları ailece yaylaya giderler.
3.Topluluk Adları
Yapıca tekil olduğu hâlde, yani çoğul “-ler, -lar” ekini almadığı halde birden çok varlığı karşılayan adlara denir.
Örnek
Bu konuda asıl halk ne düşünüyor ona bakmak gerekir.
Bir millet kültürüyle diliyle tarih sahnesinden silinmez.
İlk toplantıda komisyon bunu karara bağlayacak.
Bir ülkede demokrasi ilerlemişse o ülkede ordu siyasetten uzak durur.
Görmediği gün yoktur sürü peşinde bizi.
Bu oyunla takım çok şey başaracaktır.
Bir yerde orman tahrip edilmişse oranın sakinleri de suçludur.
Kurul, bu sefer birkaç üye eksikle toplanacak.
Not: Bazı tekil yer adları, cümlede gerçek anlamlarının dışına çıkarak topluluk adı işlevini üstlenebilir. Bunlar hem topluluk hem çoğul hem de tekil isim olarak kullanılabilir.
Örnek
Bugün okulun birinci katında yer alan en sondaki sınıf boyanacak. (tekil isim)
Müdür, zeminde yer alan bütün sınıfları boyama talimatı vermiş. (çokluk isim)
Sınıf, bu şekilde çalışırsa sonuç güzel olmaz. (topluluk ismi)
Meclis, bu yasaları öncelikle görüşecek. (topluluk ismi)
Meclis, tümden tadilattan geçirilecek. (tekil ismi)
III. Varlıkların Oluşuna (Maddelere) Göre Adlar (İsimler)
Somut Adlar (İsimler)
Beş duyu organımız ile (görme, işitme, dokunma, koklama, tatma) algıladığımız varlıklara somut ad denir. Herkesçe bilinen, hissedilen, görülen mevcutları kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılayan sözcüklerdir.
Örnek
Görme duyusu: kitap, toprak, kırmızı, mavi, su, masa, ışık, çiçek, bulut…
Dokunma duyusu: rüzgâr, hava, sıcak, soğuk…
İşitme duyusu: ses, şarkı, türkü, patırtı, gürültü, hışırtı, horultu, takırtı…
Koklama duyusu: koku, parfüm…
Tatma duyusu: ekşi, tuzlu, tatlı, acılı, lezzetli, bitter (acımtırak)…
Soyut Adlar
Beş duyu organımız ile algılayamadığımız ama varlığına inandığımız varlıkları tanıtan adlara denir. Soyut isimler madde halinde bulunmaz. Ruh, akıl, inanç ve sezgiye dayanan isimlerdir. Soyut isimlerde his ve duygular en önemli unsurlardır.
Örnek
Adalet, anlayış, acımak, heyecan, hüzün, neşe, aşk, günah, ruh, rüya, melek, merhamet, mutluluk, şeytan, cesaret, özlem, saygı, sevgi, sevinç, kaygı, keder, korku, kötülük, nezaket, şüphe, insanlık, iyimserlik, umut, öfke…
Eylem Adları
Eylem kök ve gövdelerinden “-iş, -me, -mek” ekleriyle türetilen adlara eylem adı denir. Eylem adları cümlede ismin yüklendiği bütün görevleri yüklenebilir.
Örnek
Okumak, her zorluğun anahtarıdır.
Herkes bir bekleyiş içindeymiş.
Bu inleyiş bir felaketin habercisi olabilir.
D. Yapılarına Göre İsimler
Basit İsim (Ad): Kök halinde bulunan yapım eki almamış dolayısıyla türememiş ve başka bir sözcükle birleşmemiş sözcüklere basit isim denir. Basit isimler, çekim eki alabilir.
Örnek 1
Evimizden
“-imiz” : iyelik (tamlanan) eki (çekim eki)
“-den” : uzaklaşma hâl eki (çekim eki)
Türemiş isim
İsim veya fiil kök veya gövdelerine gelen yapım ekleriyle oluşturulan sözcüklere denir.
Örnek
İsim kök veya gövdesinden türeyen türemiş isimler: Çocukluk, eczacılık, bilgelik, bayramlık, tuzluk, zeytinlik, ağaçlık, gençlik, güzellik, iyilik, çöplük, hediyelik, rehberlik, haftalık, ömürlük, ağaçlı, acılı, sözlü, nişanlı, tuzlu, uslu, şekerli, evli, Osmanlı, mavili, evsiz, tuzsuz, eşsiz, akılsız, susuz, huysuz, tarafsız, parasız, işsiz, yüreksiz, yurtsuz, aşçı, dişçi, işçi, yolcu, sanatçı, simitçi, kapıcı, gazeteci, soydaş, vatandaş, sesteş, çağdaş, meslektaş, yoldaş, altışar, İngilizce, Farsça, Çatalca, Yenice, adamcağız, kızcağız, ekşimsi, tepemsi, kumsal, evrensel, ipeksi, ikiz, esinti, cıvıltı, cızırtı, çıtırtı, hırıltı, homurtu, horultu şırıltı, yaşıt, sözel, yalçın, akşamki, sabahki, sabahleyin vb.
Fiil kök veya gövdesinden türeyen türemiş isimler: Akım, giyim, çözüm, satım, sayım, seçim, verim, bilim, üretim, tüketim, yatırım, yıkım, gezi, yazı, korku, batı, doğu, tartı, koku, yapı, örtü, sayı, sürü, silgi, sergi, vergi, bilgi, bulgu, kurgu, örgü, algı, sevgi, sezgi, atkı, bitki, keski, solgun, kızgın, ölgün, durgun, yorgun, yaygın, bilgin, gezgin, olgun, seçkin, pişkin, yatkın, küskün, çürük, kesik, kırık, karışık, bölük, kaçak, uçak, durak, yatak, konak, korkak, ürkek, tutucu, satıcı, yapıcı, görücü, sürücü, vurucu, yırtıcı, yüzücü, gelir, okur, gider, düşünür, taşıt, yakıt, geçit, kırıntı, kazıntı, döküntü, yıkıntı, alıntı, akıntı, olanak, tutanak, seçenek, gelenek, dalgıç, bilgiç, başlangıç, düşünce, sakınca, belirti, karartı, bulmaca, bilmece, üretken, çalışkan, kaygan, çekingen, atılgan, alıngan, sürüngen, akın, yığın, tütün, ekin, bilge, süpürge, dalga, gösterge, yüzgeç, sevinç, görsel, işitsel, yırtmaç, dize, süre, okuma, yazma, açılış, kapanış, bitiş, yürüyüş, gülüş, kazanan (öğrenci), gelen (kişi), öpülesi (eller), yaramaz (öğrenci), yılmaz (bekçi), çıkmaz (sokak), yazar (kasa), çalar (saat), tanıdık (adam), yakacak (odun), giyecek (elbise), geçmiş (zaman)
Birleşik İsim
En az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni kavramlara birleşik isim denir. Birleşik isimler çeşitli şekillerde oluşabilir:
İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler: Bu isimler genellikle belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşur.
Örnek
Hanımeli toplamak için kırlara açıldılar. (hanım+eli= belirtisiz isim tamlaması)
Ateşböcekleri her tarafı istila etmişti. (ateş+böcekleri= belirtisiz isim tamlaması)
Suçiçeği geçiren çocuk ikide bir fenalaşıyordu. (su+çiçeği= belirtisiz isim tamlaması)
Gökkuşağı farklı görünüyordu oradan. (gök+kuşağı= belirtisiz isim tamlaması)
Yeni bir ayakkabı almak için mağazaya gitti. (ayak+kabı= belirtisiz isim tamlaması)
Olanlar karşısında gözyaşı sel olup aktı. (göz+yaşı= belirtisiz isim tamlaması)
Yakında ikisi balayı için Antalya’ya gidecekler. (bal+ayı= belirtisiz isim tamlaması)
Aslanağzı bazı hastalıklara iyi gelen bir bitkidir. (aslan+ağzı= belirtisiz isim tamlaması)
Camgöbeği rengini herkes oldukça beğenmişti. (cam+göbeği= belirtisiz isim tamlaması)
Marketten bir litrelik zeytinyağı aldı. (zeytin+yağı= belirtisiz isim tamlaması)
Yeryüzü bugüne kadar böyle büyük felaket görmedi. (yer+yüzü= belirtisiz isim tamlaması)
Çocuklar kartopu oynamak için dışarı çıktılar. (kar+topu= belirtisiz isim tamlaması)
Sıfat Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Samsun’dan akşamları Karadeniz‘i seyredeceksin. (Kara+deniz= sıfat tamlaması)
Akdeniz akşamları bir başka olur. (Ak+deniz= sıfat tamlaması)
Bu yıl Yenişehir ilçesinde ev kiralayacak. (Yeni+şehir= sıfat tamlaması)
Eskişehir, tarihe destan yazdıran bir şehirdir. (Eski+şehir= sıfat tamlaması)
Karşımızda yer alan Acıgöl oldukça güzel görünüyordu. (Acı+göl= sıfat tamlaması)
Acıbadem tedavi merkezi depreme karşı güçlendirilecek. (Acı+badem= sıfat tamlaması)
Buralar sivrisinek bataklığı olmaktan kurtarılacak. (sivri+sinek= sıfat tamlaması)
İlkbahar, mevsimlerin tartışılmaz en güzelidir. (ilk+bahar= sıfat tamlaması)
Kimi açıkgöz öğrenciler kopya çekmeye yeltenmişler. (açık+göz= sıfat tamlaması)
Karatavuk avlamak üzere sabah erkenden yola çıktılar. (kara+tavuk= sıfat tamlaması)
Herkes kırkayak nedir diye soru soruyordu. (kırk+ayak= sıfat tamlaması)
Birleşik Sıfat Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Birçok insan bu ayrıntılara dikkat etmez.
Birtakım kişiler ülkemizi karıştırmaya çalışıyor.
Etraf başıboş köpeklerden geçilmiyordu.
Bir İsimle Bir Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimlerÖrnek
Çağımızda birçok şeyi bilgisayar bize öğretir.
İki ülke arasında ateşkes ilan edilecek.
Burada ayakbastı parası alınıyormuş.
İki Fiilin Kaynaşması Sonucu Oluşan Birleşik İsimler Örnek
Ayın sonunda evine bir çekyat almak istiyordu.
Kimse dedikodu yapmakla mutlu olmaz.
Çarşıya bir tutkal almak için çıkmıştı.
İsim Soylu Sözcüklerle Fiilimsilerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler Örnek
Yanardağ yine lav püskürmeye başlamıştı.
Akaryakıt almak için benzinliğe uğradı.
Kan akışı için atardamar hayati önem taşır.
Yansıma Sözcüklerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler
Örnek
Şakşak sesi hiçbir sese benzemiyordu.
Çıtçıt yansıma bir sözcüktür.
İsim Çekim Ekleri
İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onların cümle içindeki görevini belirleyen eklere isim çekim ekleri denir. Bu ekler isimlerin çeşitli durumlarını belirten eklerdir.
Hâl (Durum) Ekleri
İsimlere belirtme, yönelme, bulunma, ayrılma (çıkma-uzaklaşma) anlamı katan eklerdir. Hâl (durum) ekleri dört grupta incelenir.
Belirtme Hâl Eki (-ı, -i-, u-, -ü): Fiildeki iş, oluş ve hareketten etkilenen varlığı gösteren eklere denir. Belirtme hâl ekini alan sözcükler cümlede “belirtili nesne” görevindedir.
Örnek
Okulu güzelce temizlediler.
Kitabı bir günde bitirdi.
Dünyayı verseler bana onu vermem.
Yönelme Hâl Eki (-e, -a): İsimlere yönelme, yaklaşma ve ulaşma anlamı katar. Bu eki alan sözcükler cümlede genellikle dolaylı tümleç görevindedir.
Örnek
Sabah okula yürüyerek gitti. (yer, yönelme, yaklaşma anlamında)
Binanın çevre düzenlemesi akşama biter. (zaman anlamında)
Fincanı ağzına kadar doldurmuştu. (ismi edata bağlamış.)
Kitabı ona aldım. (için, amaç ilgisi kurmuştur.)
Yan yana oturmuşlardı. (ikilemeye gelmiş.)
Başına buyruk biridir. (deyim kurmuştur.)
Bulunma Hâl Eki (-de, -da, -te, -ta):İsimlere gelerek durum, yer ve zaman bildirir. Geldiği sözcük genellikle dolaylı tümleç görevindedir. Bazen de eklendiği sözcük veya sözcük gruplarını zarf tümleci ve yüklem yapar.
Örnek
Okulda her zaman örnek öğrencidir. (dolaylı tümleç yapmıştır)
Olanları annesinden evde öğrendi. (ismi fiile bağlamıştır)
Bu yıl tatile haziranda çıkacağız. (zaman bildirmiş / zarf tümleci oluşturmuştur)
Bizleri saatlerce ayakta alkışlamış. (fiili durum açısından tamamlamıştır)
Elde avuçta olan her şey bir anda yok oldu. (ikileme oluşturmuştur)
Not: Bulunma hâl eki ile bağlaç ve sıfat yapan “de, -da” ekleri birbirine karıştırılmamalıdır. Bulunma hâl eki ve sıfat yapan “-de, -da” ekleri her zaman birleşik; bağlaç olan da ayrı yazılır.
Örnek
Parkta top oynayan çocuklara bakıyordu. (bulunma hâl eki)
Mustafa da eve geç gelmişti. (bağlaç olan ek)
Gözde öğrenciler bir sınıfa dolduruldu. (sıfat yapan ek)
Ayrılma (Çıkma-Uzaklaşma) Hâl Ekleri (-den, -dan, -ten, -tan):isimlere gelerek zaman, yer, karşılaştırma ve sebep bildirir. Genellikle eklendiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar.
Örnek
İşe gitmek üzere evden çıktı. (ismi fiile bağlamış)
İstanbul’dan güzel bir şehirdir. (karşılaştırma bildirmiş)
Sıcaktan olduğu yerde uyuyakaldı. (sebep bildirmiş)
Sabahtan bu işle uğraşıyor. (zaman bildirir)
Durumu günden güne iyileşmektedir. (ikileme oluşturmuş)
Sıradan insanlarla karşılaştık. (yapım eki yapmış)
Çalışanlardan bazıları kazandı. (isim tamlamalarında tamlayan eki yerine kullanılmış)
Sabahtan beri uğraşıyor. (edat grubu kurmuş)
Elmadan yarısı bana düştü. (bütünün parçası)
İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)Adlara ve ad soylu sözcüklere gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduklarını belirten eklere denir. Tamlamalarda “tamlanan” kısmını oluşturur. İsmin başına “benim, senin, onun, bizim, sizin, onların” zamirlerini getirerek iyelik eklerini bulabiliriz.
Örnek
Araba-m (benim arabam)
Araba-n (senin araban)
Araba-s-ı (onun arabası)
Araba-mız (bizim arabamız)
Araba-nız (sizin arabanız)
Araba-ları (onların arabaları)
İyelik Ekleri ile İlgili Cümle Örnekleri
Arabam dün akşam saatlerinde kaza yapmış.
Dün akşam çarşıda senin babanı gördüm.
Herkes onun canı yanacak diye düşünüyor.
Her şeyle ilgilenmek istemiyordu, derdimiz bize yeter, derdi.
Bütün bunları sizin kardeşiniz yaptı.
Onların evleri hiçbir zaman bu fiyata satılmaz.
Not: İyelik eki olan “-ı, -i, -u, -ü” ile hâl eki “-ı, -i, -u, -ü” ekleri birbirine karıştırılmamalıdır.
Örnek
Defteri dün okulda kalmış.
“-i” eki, iyelik ekidir. (Tamlama kurabildiği için iyelik ekidir. Tamlayanı düşmüş bir belirtili isim tamlamasıdır.)
Defteri bu masanın altında buldum.
“-i” eki, durum ekidir. (Tamlama kuramamaktadır. Başına “onun” kelimesini getiremiyoruz.)
Not: Bir sözcükte iyelik eki ve hâl eki birlikte yer alırsa önce iyelik eki sonra da hal eki gelir.
Örnek
Okuluna öğrenci alınmış. (“u” sesi iyelik eki, “a” sesi yönelme hal ekidir)
Okulunu hemen bulmuş. (Birincisi iyelik eki, ikincisi hal ekidir.)
Çokluk eki (-lar,-ler)
Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar. Varlıkların birden fazla olduklarını belirtir.
Örnek
İnsanlar inançla yaşarlar.
Yapraklar bir bir dökülüyordu.
Not: “-ler, -lar” eki hem çokluk, hem III. çoğul şahıs eki hem de yapım eki görevinde (aile adı oluşturarak) kullanılabilmektedir.
Örnek
Sınıftan kitaplar alındı. (çokluk eki)
Dün okula geldiler. (III. çoğul şahıs eki)
Mustafalar yarın bize gelecek. (yapım eki)
Not: Çokluk eki geldiği sözcüğe sayıca çokluk dışında farklı anlamlar da kazandırabilir.
Örnek
Akşamları ders çalışırım. (“her” anlamı katmıştır)
Seksen yaşlarında bir yaşlı yaşar bu kasabada. (“yaklaşık, tahmin” anlamında)
Mustafalar bize gelecekler. (“aile” anlamında “-gil” ekinin yerine kullanılmış)
Almanlar çalışkan insanları temsil eder. (“millet, ulus” anlamında)
Bu millet nice Fatih’ler, Kanuni’ler yetiştirecek. (“benzerleri” anlamında)
Mustafa Bey döndüler mi? (“saygı” anlamında)
Yıllar yılı hasretle bekledi. (“ikileme” görevindedir.)
Ateşler içinde bir o yana bir bu yana kıvranıyordu. (abartma anlamında)
Sizler ve bizler bunu başaracağız. (çoğul şahıslı zamirlere gelmiştir)
Okuldaki Mustafa’lar bir tarafa ayrılsın. (İsimleri aynı olanları belirtir)
İlgi (Tamlayan) Eki (-ın, -in, -un, -ün, -im)
Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüğe gelerek belirtili ad tamlaması oluşturur.
Örnek
Bahçenin çiçekleri herkesi büyüledi.
Onların evleri ne güzelmiş!
Bizim okulumuz yeniden boyanmış.
Not: Tamlayan eki (-ın, -in, -un, -ün) “ben ve biz” kişi zamirlerine geldiğinde “-im” şeklini alır. Burada yine isim tamlaması oluşturur.
Örnek
Benim babam
Bizim babamız
Not: Tamlayan eki “-im”, iyelik eki olan “-ım, -im, -um, -üm” ekleriyle çoğu zaman karıştırılır. Bunu “tamlayan” ve “tamlanan” unsurlarına bakarak anlayabiliriz.
Örnek
Arkadaşın gözlüğü. (Tamlayan eki)
Gözlüğün kırılmış. (Senin gözlüğün-Tamlanan eki)
Not: İsim, zamir ve sıfat-fiil olan sözcükleri edatlara ve fiillere bağlar.
Örnek
Arkadaşın için bunları yaptım. (ismi edata bağlamış)
Senin için her şeyi göze alırım. (zamiri edata bağlamış)
Tanıdıkların için bunlar hazırlanmış. (sıfat-fiili edata bağlamış)
Bütün güzellikler senin olsun. (zamiri fiile bağlamış)
Okul birinciliği Furkan’ın oldu. (ismi fiile bağlamış)
5. İlgi eki-ilgi zamiri (ki)
Ek halinde bulunan bir zamirdir. Türkçede ad görevli bir sözcüğe “-ki” ekinin getirilmesiyle sağlanır. Eklendiği sözcüğe her zaman bitişik yazılır. Büyük ve küçük ünlü uyumuna uymayan ilgi ekinin sadece “-ki” şekli vardır. Belirtili isim tamlamalarında “tamlanan” unsurunun yerini tutar.
Örnek
Seninki (senin evin)
bizimki (bizim evimiz)
Sizinki (sizin eviniz)
Not: “ki” eki ilgi zamiri dışında bağlaç ve yapım eki olarak da kullanılır. Bağlaç olduğunda ayrı, yapım eki olduğunda bitişik yazılır.
Örnek
Sınava çalışmalısın ki kazanasın. (bağlaç)
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (bağlaç)
Akşamki maç bir hayli ilginçti. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)
Evdeki hesap çarşıya uymaz. (sıfat yapan / yapım eki olan ki)
Eşitlik Ekleri (-ca , -ce , -ça , -çe)
Eşitlik ekleri, isim veya isim soylu sözcüklere gelerek onlara cümle içerisinde farklı anlamlar katar. Eşitlik eki alan sözcükler cümlede genellikle zarf tümleci görevindedir.
Örnek
Sence bu yapılanlar doğru mu? (görelik)
Çocukça davranışlar sergiliyordu. (gibi, benzerlik)
Yaptıkları çocukçadır. (yüklem yapmış)
Boyca sizden uzundur. (bakımından, yönüyle)
Ailece bu kararı savunuyoruz. (birliktelik)
Binlerce kişi toplantıya katılmıştı. (abartma)
Yıllarca emekli olmayı bekledi. (süre, zaman)
Olanları dikkatlice dinledi. (durum)
Ek-fiil Ekleri
İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar. “i-” fiilidir. Ek-fiil isme geldiğinde dört şekilde yer alır.
Geniş zaman: III. kişilere “-dır” eki getirilerek yapılır.
Örnek
Çalışkanım
Çalışkansın
Çalışkandır
Çalışkanız
Çalışkansınız
Çalışkandırlar
Vasıta ekleri:“le” edatı kullanılarak yapılır. Ünlü ile başlayan bir sözcüğe vasıta eki geldiği zaman “le”nin başındaki “i” sesi düşüp yerine “y” sesi gelir. Cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem görevini üstlenir.
Örnek
Arkadaşlarını hasretle kucakladı.
Beklenmedik bir anda hızla içeri daldı.
Arabasıyla Türkiye turuna çıkacakmış.
Hafsa sonu o şehirde Ali’ylemiş.
İplikle bir şeyler yapmaya çalışıyordu.
Bu sınavı rahatlıkla başarabilir.
Adlarda Küçültme
Bir varlığı karşılayan ismin sonuna küçültme eklerinden “-cik, -ceğiz” eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Örnek
Buradaki tepecik ile bizim köydeki adacık herkesin dikkatini çekiyordu. (küçültme)
Kadıncağız bir başına kaldı. (acıma)
Anneciğim sensizliğe alışamıyorum. (özlem)
Çocukcağız bir köşede öylesine duruyordu. (çaresizlik)
Yorumlar
Yorum Gönder