CÜMLENİN ÖGELERİ

 CÜMLENİN ÖĞELERİ

YÜKLEM / ÖZNE

YÜKLEM:

Cümlede işi, oluşu, durumu bildiren öğeye “yüklem” denir.

Diğer öğeleri bulmak için bütün sorular yükleme sorulur.

Dilimizde ulaçlar hariç her türlü sözcük ve söz öbeği yüklem olabilir.

YÜKLEM NASIL BULUNUR

*Yüklem bulunurken önce yüklem olamaya aday kelimeyi buluyoruz.

*Devrik cümleleri kurallı hale getirmeliyiz.

*Cümledeki son kelime yüklem olmaya en yakın sözcüktür.

*Kip eki ve ek-fiiller yüklemlerde bulunur.

*Yüklem olmaya aday kelimenin fiil mi isim mi olduğunu tespit etmeliyiz.

*Bunu yaparken sesteş kelimelere dikkat etmek gerekir.

       Bahçeyi kazdı.           Bahçede gördüğü kazdı.

*Yüklem fiilse bu üç kuralı göz önünde bulundurmamız gerekir. Yüklem bu üç kuraldan oluşmuyorsa her zaman tek kelime olarak alınır.

1. KURAL: İSİM+YARDIMCI FİİL(ET, OL, KIL, EYLE)+KİP EKİ 

2. KURAL: DEYİMLER+KİP EKİ

3. KURAL: FİİL+DEĞİL+KİP EKİ

Bana verdiğin hediyeyi çok beğendim.

Annesine ev işlerinde yardım etti.

Bu hareketler onu gözden düşürdü.

Bir daha yapmayacağına söz verdi.

Köpek dile gelmişti sanki.

Bu olay beni çok tedirgin etti.

Afacan çocuk yok oldu birden.

Adamın erkek çocuğu oldu.

Beni sevmiyor değildi.

 

*Yüklem isim soylu bir kelimeyse bu kuralları göz önünde bulundurmamız gerekiyor.

1. KURAL: İsim ve sıfat tamlamaları + ek-eylem

2. KURAL: İkilemeler + ek-eylem

3. KURAL: Gibi + ek-eylem

4. KURAL: İsim + değil + ek-eylem

En çok sevdiğim kırmızı kravattı.

Hakan akıllı bir çocuktu.

Sınavdan sonra yorgun düştüm.

Bu işten sonra yorgun gibiydim.

Yemekler tuzlu değildi.

Kavgadan çıkan adamların yüzleri tanınmayacak bir haldeydi.

Yetenek, insana doğuştan gelmiş özel bir güç değildir.

 

 

Doktorun dediklerini yapınca kendine geldi.

 

Törende bana eşlik eden bu bayan, arkadaşımın kardeşiydi.

 

Topluma ışık tutan bir fenersin.

 

Abim, sizden iyi olmasın, çok iyi bir ustadır.

 

 

 

***Çekimli eylemler yüklem olur.

Geleceğim.

 

Bahçedeki çocukları gördü.

 

Elmaları toplayıp hale göndersinler.

 

***Adlar, ek eylem alarak yüklem olur.

Türkiye’nin en kalabalık ili İstanbul’dur.

 

Geçen yaz Bodrum’daydım.

 

***Zamirler, ek eylem alarak yüklem olur.

 

Kalbimin sahibi oydu.

 

Bizlerdik seni her daim koruyup kollayan.

 

 

***Sıfatlar, adlaşarak yüklem olabilirler.

 

İzlediğimiz film güzeldi.

 

Bu adamın ceketi griydi.

 

***Edat grupları, ek eylem alarak yüklem olur.

Seni dershaneden hatırlıyor gibiyim.

Seni en son gördüğümde, bacak kadardın.

 

***Ad ve sıfat tamlamaları yüklem olabilir.

Yarışmada birinci olan aday, patronun yakınıymış.

Benim sadık yârim kara topraktır.

 

***Deyimler ve ikilemeler yüklem olabilir.

Bu soruyu çözmek için uzun zamandır kafa patlatıyor.

Konuşmacının sözleri abuk sabuktu.

 

***Ulaçlar dışındaki bütün eylemsiler, ek eylem alarak yüklem olabilir

Onun nefret ettiği tek şey çalışmaktır.

Söz hakkına sahip olmayanlar, susanlardır.

 

***Ortak yüklem

Seni Ahmet, diğerini de Arzu dolandırmadı mı?

Sabahları kahveye, akşamları da derneğe giderdi.

 

***Pekiştirilmiş yüklem:

Söylediklerinden utan, utan!

Sabahtan akşama kadar ağladı da ağladı.

Bu akşam çocuğun kıyafetleri tertemizdi.

 

***İki sözcüklü yüklem:

 

Biz çok şeyler gördük geçirdik.

 

Zil de çaldı çalacak.

 

Yanımda bir lira var yok.

 

 

 

ÖZNE

Yüklemin bildirdiği eylemi yapan ya da bir oluşum içinde bulunan varlığa “özne” denir. Özneyi bulmak için yüklemle birlikte cümleye “ne, kim”, neler, kimler” sorularından birini yöneltmek gerekir.

 

Yeterince yoruldum bugün ben de.

 

Koşarak gelen turistler yorgun düştüler.

 

 

 

 

“Ne?” sorusu belirtisiz nesneyi de buldurur. Bu nedenle özne ile nesne birbirine karıştırılmamalıdır. Yüklemin ardından okunacak “ne, kim” sorusuyla önce özne bulunmalı, özne ve yüklem arasında okunacak “ne, kim” sorusuyla nesne bulunmalıdır.

 

Ahmet yeni bir elbise aldı.

 

 

***Özne bir tamlama, söz öbeği ya da deyimden oluşuyorsa bu kelime grubunun tamamı özne olarak gösterilebilir.

 

 

İnsanın içini bayıltan hanımeli, gül ve salkım kokuları ot kokusuna karışıyordu.

 

 

***Adlar özne olabilir.

 

Kadınlar en kutsal varlıklardır.

 

Ankara, bu yılki spor faaliyetleri için hazır.

 

***Zamirler de özne olabilir.

 

Bazısı, tatile fazla zaman ayırmak istemez.

 

Bunlar, bir yılda kaç hafta olduğunu bile bilmiyor.

 

 

***Adlaşmış sıfatlar özne olabilir

Zengin ne anlar fakirin halinden!

 

 

 

***Edat, bağlaç ve ünlemler, dilbilgisi ile ilgili kuralların aktarıldığı cümlelerde özne görevinde kullanılabilir.

 

“İçin”, cümlelerde neden ilgisi de kurar.

 

“Hey”, seslenme anlamı taşıyan bir ünlemdir.

 

 

***Ad tamlamaları ve sıfat tamlamaları özne olabilir.

Dutun yaprakları yere dökülmeye başladı.

 

Yayla havası gençleri fena çarptı.

 

Sokaktaki çocuklar epey gürültü yaptılar.

 

 

 

***Deyimler ve ikilemeler özne olabilir.

 

Hır çıkarmak onun âdetiydi.

 

Saman altından su yürütmek en büyük meziyetidir.

 

Dost düşman onun ölümüne ağladı.

 

 

 

 

 

 

***Ulaçlar dışındaki fiilimsiler özne olabilir.

 

Okumak bütün sıkıntınızı, yorgunluğunuzu alır.

 

Ağlayanlar da bir gün gülecek.

 

 

 

 

Gerçek özne / Sözde özne/Örtülü özne

 

Çocuklar motorun arkasına takılmaya çalıştı.(gerçek özne)

 

Askerin mektubu ilk fırsatta postalanacak. (edilgen-sözde özne)

 

Hırsızlar polis tarafından yakalandı.(sözde özne)(örtülü özne)

 

 

Not: Örtülü özne cümlenin ögelerinde zarf tümlecidir.

Ağaç görevliler tarafından kesildi.

kesildi: yüklem

ağaç: sözde özne

görevliler tarafından: zarf tümleci (yükleme sorulan nasıl sorusunun cevabıdır.)

 

 

 

***Gizli özne

Gizli özne eylemi yapan kişinin, cümlede belirtilmeyip yüklemdeki şahıs ekinden bulunduğu türdür.

 

İşe yarın gideceğim.

 

Toplantıda sen de konuşulacaksın.

 

 

 

 

***Açıklamalı Özne

Asıl özneyi daha belirgin kılmak için özneyi açıklayan bir söz öbeğinin kullanılmasına açıklamalı özne denir.

 

Yeni finans merkezi – Maslak’ta kurulan – bizim bankanın da merkezi olacak.

 

Serpil, kurumun sigortası gibi çalışan, bu ay bir şubeye tayin oluyor.

 

***Ortak özne

Bir öznenin birden fazla yüklem için ortak kullanılmasına denir.

 

Çocuklar kıyafetlerini değiştirdi, sohbete başladı.

 

Top yola çıktı ve kamyonun altında kaldı.

NESNE-DOLAYLI TÜMLEÇ

NESNE

Belirtili Nesne:

Öznenin yaptığı işten etkilenen, belirtme durum eki (-ı,-i,-u,-ü) alan öğelerdir. Özne yüklem arasında sorulan “neyi, neleri, kimi, kimleri, nereyi, hangisini” sorularına bulunan yanıt belirtili nesnedir.

 

Gelin, duvağını topluyor.

 

***Belirtisiz Nesne:

Belirtisiz nesne özne ile yüklem arasında sorulan “ne, neler, kim” sorularıyla bulunur.

 

Kahvede oyun oynuyor.

 

 

Kadın, oldukça düzgün cümleler kuruyor.

 

 

 

Adlar nesne olabilir.

 

Hayvanat bahçesinde ayıları da gördüm.

 

 

Adlaşmış sıfatlar nesne olabilir

 

Kırmızıyı da maviyi de çok beğenirim.

 

 

 

Zamirler de nesne olabilir.

 

Dün yolda seni gördüm.

 

 

Eylemsiler nesne olabilir.

 

Koşmayı çok sever

 

Yaşananları unutamam.

 

Ad ve sıfat tamlamaları nesne olabilir.

 

Ayrılığın acısını iyi bilirim.

 

Aranızdaki sorunları tez zamanda çözmelisiniz.

 

 

Deyimler, edat öbekleri ve ikilemeler nesne olabilir.

 

Gönül kırmayı nasıl beceriyorsun.

 

Çoluk çocuğu boşlamış iyice bu aralar.

 

Onun gibisini daha önce hiç görmemiştim

 

Açıklamalı Nesne

Asıl nesneyi belirginleştirmek, hakkında açıklama yapmak için iki virgül ya da iki kısa çizgi arasında kullanılan ara söze denir.

 

Diziyi, hani şu sevdiğim sanatçının başrol oynadığını, sabırsızlıkla bekliyorum.

 

 

 

 

 

 

Ortak Nesne

Bir nesnenin birden fazla yüklem için ortak kullanılmasına denir.

 

Gömleği kuruladı, ütüledi, dolaba yerleştirdi.

 

Kardeşimi okuldan aldım, eve bıraktım.

 

 

 

 

 

DOLAYLI TÜMLEÇ

Yüklemi yönelme, bulunma ve çıkma anlamlarıyla etkileyen öğelerdir.

Dolaylı tümleç yükleme yöneltilen “neye, neyde, neyden / kime, kimde, kimden / nereye, nerede, nereden / hangisine, hangisinde, hangisinden” sorularıyla bulunur.

 

Onun hayat anlayışı benimkinden çok farklı.

 

Gerekli gereksiz laf işitmekten usandım.

 

Bu hafta İtalya’ya gidiyoruz.

Bunları manava götürür müsün?

 

Otobüste yaşlılara ve hamilelere yer vermelisin.

 

Burada konuşulanlardan herkese söz etmeyin.

 

Düşünmek, konuşmaktan daha zordur.

 

Kömürlüğün çatısından girmiş su.

 

Sarı gömleğinden kan damlıyordu.

Artık çizmeyi aşamaya başladın. 

Çoluk çocuktan arkadaş edinme.

 

Açıklamalı Dolaylı Tümleç

Asıl dolaylı tümleçle ilgili açıklama yapmak için iki virgül ya da iki kısa çizgi arasında kullanılan ara söze denir.

 

Yurdun kuzeyinden, Lazların diyarından, göçmüşler Ankara’ya.

 

Ortak Dolaylı Tümleç

Bir dolaylı tümlecin birden fazla yüklem için ortak kullanılmasına denir.

 

Önlüğün yakasına dokundu, bir rozet taktı.

ZARF TÜMLECİ-EDAT TÜMLECİ

Aralık 2, 2020 iskeleedebiyat.com Ders Anlatımları 0

ZARF TÜMLECİ 

“nasıl, ne zaman, ne zamandır, ne zamandan beri, nereye, ne yöne, ne tarafa, ne kadar”

 

Durum Zarf Tümleçleri

Eylemin nasıl yapıldığını gösterir. Yükleme sorulan “nasıl” sorusu ile bulunur.

Suda kolayca hareket edemez.

 

Köylüler cumhurbaşkanını coşkuyla karşıladı.

 

Benimle böyle konuşma.

 

Sevdiklerinize ölçülü davranın.

***Yüklemi kesinlik (mutlaka, tabi ki, elbette…), olasılık (beki, galiba, herhalde…), yineleme (yine, tekrar, bir daha…), dilek (keşke, tek, bari, umarım…), anlamıyla etkileyen sözcükler de zarf tümlecidir.

 

Kazağı örerken mutlaka bu örneklere de göz at.

 

Belki dersten sonra gider birer dondurma yeriz.

 

Keşke kuzenim yaz tatilinde buraya gelse!

 

Bunu sakın tekrar yapma!

 

Zaman Zarfı Tümleçleri

Yüklemin anlamını zaman yönünden sınırlar. Yükleme sorulan “ne zaman, ne zamandır, ne zamandan beri” sorularıyla bulunur.

 

Kar sabaha karşı dindi.

 

Öğleye doğru Ankara’da buluşalım.

 

O gece yağmur çok yağdı.

Kışın da yazın da evimiz kalabalık olur.

Her ekim çatıyı aktarmaya niyetlenir.

 

Yer Yön Zarfı Tümleçleri

Yüklemi yer-yön anlamıyla tamamlar. Yükleme sorulan “nereye, ne yöne, ne tarafa” sorularıyla bulunan ve ad durum eki almamış sözcüklerdir.

 

Bir an önce içeri gelin.

 

Biraz daha ileri gider misiniz?

 

 

 

 

***Yer yön bildiren kelimeler çekim eki aldıklarında isim olur ve cümlelerde farklı görevlerle kullanılır.

 

Dışarıyı süpürün hemen. (isim) (belirtili nesne)

 

Bu garip ses dışarıdan geliyor. ((isim) (dolaylı tümleç)

 

Dışarısı bugün oldukça soğuktu. (isim) (özne)

 

Zaten bütün gün dışarıdaydım. (isim) (yüklem)

 

Ölçü / Miktar Zarfı Tümleçleri

Yüklemi ölçü, miktar bakımından sınırlar. Yükleme sorulan “ne kadar” sorusuyla bulunur.

 

Bizi epey eğlendirdi.

 

Gelecek güzel günler üzerine çok konuştuk onunla.

 

 

 

 

Soru Zarfı Tümleçleri

Yüklemin anlamını soru yoluyla tamamlayan sözcüklerdir.

 

Dediğin adamı nasıl bulurum?

 

Ne bakıyor bu adam bize?

 

Ne zaman susacak bu ağlayan çocuklar?

 

Beni ne kadar özledin?

 

Neden, Amaç, Koşul Anlamlı Zarf Tümleçleri

Yüklemin neden, hangi amaçla ya da hangi koşula bağlı olarak gerçekleştiğini gösterir.

 

Senin büyüğün olduğundan bu kadar rahat davranıyor.

 

Daha iyi hissetmek istiyorsan ilaçlarını düzenli kullan.

 

Ankara’ya seni görmek için gelmişler.

 

 

Açıklamalı Zarf Tümleci

Asıl zarf tümlecini daha belirgin kılmak için iki virgül ya da iki kısa çizgi arasında kullanılan ara söze zarf tümlecinin açıklayıcısı denir.

 

Bu yüzüğü bana doğum günümde, 30 Ağustos’ta, eşim almıştı.

 

 

 

 

 

 

Ortak Zarf Tümleci

Bir zarf tümlecinin birden fazla yüklem için kullanılmasıdır.

 

Okula giderken evden coşkuyla ayrılır, sokağın başında arkadaşlarıyla buluşurdu.

 

 

 

 

 

 

EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ

“kim ile, ne ile, kim için, ne için, nereye karşı, nereye doğru…”

Edatların adlar ve zamirlerle oluşturduğu söz öbekleri, yüklemi değişik yönlerden tamamlar.

Cümlenin öğelerini bulmak için yükleme soru yöneltilirken, soru içinde edatın kendisini de okuruz.

 

Bu çiçekleri öğretmenim için aldım. (kim için) (edat tümleci)(özgüleme anlamı aldığında edat tümleci olur)

Geç kaldığı için sınava giremedi.(neden) (zarf tümleci) (sebep bildirmekte)

Yeni binayı Boğaz’a karşı yapmışlar.(nereye karşı)(edat tümleci)

İnsanlar standa doğru koşuyordu.(nereye doğru)(edat tümleci)

Babasıyla konuşuyor.(kim ile) (edat tümleci)

Uçakla gidecekmiş.(ne ile)(edat tümleci)

Yolun sonuna kadar koşalım mı seninle?

Ben de Ayhan gibi çalışmalıyım sanırım.

Annesi için neden bu kadar endişeleniyor?

Ekmeği tezgâhtaki bıçakla dilimle.

 

***Edatlarla kurulmasına karşın yüklemi zaman, ölçü ve durum yönleriyle tamamlayan söz öbekleri zarf tümlecidir.

 

Akşama doğru eve dönün.(ne zaman) (zarf tümleci)

 

Günler su gibi geçiyordu.(nasıl) (zarf tümleci)

 

Çiftçiler dünden beri protesto ediyor.(ne zaman) (zarf tümleci)

 

 

 

***Cümlede “ile” edatıyla soyut anlamlı bir sözcük edat öbeği kurarsa bu söz öbeği cümlede zarf tümleci görevi üstlenir.

 

Onu hasretle anıyoruz.(nasıl)(zarf tümleci)

 

Çocuklarını sevgiyle büyüttü.(nasıl)(zarf tümleci)